فیش‌بردارییا یادداشت‌برداری، نكته‌ها و یافته‌های مربوط به موضوع تحقیق است كه روی برگه‌های نسبتاً كوچك و هم‌اندازه‌ می‌نویسند كه اصطلاحاً به آن فیش می‌گویند. این نكته‌ها ممكن است از منابع استخراج شود یا دریافت‌ها و كشف‌ها و نظرات و داوری‌های خود پژوهشگر باشد.

فیش‌برداری از مهم‌ترین مراحل تحقیق است؛ زیرا مواد اولیه كار تحقیق فراهم می‌شود و طرح ذهنی پژوهشگر در انجام تحقیق عینیت می‌یابد.فیش‌برداری در حكم فراهم آوردن مواد و مصالحی است كه باید با كمك آنها ساختمان بنا شود و طرح ذهنی، تحقق ‌یابد.

یك) تعریف فیش و مشخصات آن

فیش كلمه‌ای فرانسوی به معنای برگه‌های مقوایی نازك 5/12×5/7 سانتی‌متراست. هر فیش از سه قسمت تشكیل می‌شود كه عبارتند از:

1. عنوان یا موضوع فیش: این عنوان با خطوط برجسته‌ متفاوت با متن، نوشته می‌شود. موضوع هم بر دو قسم است: اصلی و فرعی. عنوان یا موضوع فیش بر بالای گوشه سمت راست فیش، نوشته می‌شود.

موضوع تحقیق: نظامی و نظریه‌پردازان او.

موضوعات فرعی:

1. شخصیت نظامی؛

2. روزگار نظامی؛

3. نظامی و سلاطین روزگار؛

4. تصاویر شعری در مخزن الاسرار و… .

موضوع اصلی: نظامی و نظریه‌پردازان او.

موضوع فرعی1: بررسی مخزن الاسرار.

موضوع فرعی2: تصاویر شعری.

 

موضوعات فرعی در ذهن پژوهشگر است یا اینكه هنگام مطالعه منابع ومأخذو پس از آغاز كردن فیش‌برداری، به خودی خود پیدا می‌شود. مثلاً وقتی به این نوشته برمی‌خوریم: «البته نظامی مشرب عرفانی دارد. به دریافت‌های دل بیش از استدلال‌های عقل توجه می‌كند و در شناساندن جلوه‌های مردانگی از عاطفه سرشار و عشق بیكرانه خود مدد می‌گیرد».

موضوعات اصلی و فرعی‌اش عبارتند از:

موضوع اصلی: نظامی و نظریه‌پردازان او

موضوع فرعی1: شخصیت نظامی

موضوع فرعی2: مشرب عرفانی.

2. متن فیش: همان نكته و مطلب مستقلی است كه درباره موضوع تحقیق نوشته می‌شود. اگر مطلبی در یك فیش نگنجد، ادامه آن را در برگه دیگری با همان عنوان می‌نویسیم و علاوه بر شماره‌گذاری برگه در انتهای متن فیش، نشانه ارجاع (ß) می‌گذاریم و با گذاشتن شماره صفحه برگه بعدی، ادامه داشتن متن فیش را مشخص می‌كنیم یا جمله «ادامه دارد»را می‌نویسیم.

3. مأخذفیش: فیش عموماً از منابع ومأخذاستخراج می‌گردد.حتی ممكن استمأخذسخنی شفاهی باشد.

مشخصات مأخذ: 1. ناممأخذ2. نام مؤلف (مترجم و مصحح در صورت لزوم) 3. ناشر 4. شماره جلد و نوبت چاپ (در صورت لزوم) سال انتشار و شماره صفحه یا صفحات. (یكی از نشانه‌های ارزشمندی كار تحقیقی درستی استنادها ومأخذسخن است). (همان، ص52 ـ 48)

دو) تعیین نوع فیش

آیا نكته‌ها عیناً و بی‌هیچ كاهش یا افزایش ازمأخذ آمدهیا فیش خلاصه و فشرده است یا ترجمه یا نقل به معناست یا برداشت خود پژوهشگر و به قلم اوست یا یافته و كشف پژوهشگر است و از مأخذ برداشت نشده است؟

بنابراین، می‌توان نوع یادداشت را در فیش مشخص كرد: مستقیم یا كامل / خلاصه / نقل به معنا / برگردان / برداشت كلی/ نظریه محقق.

معمولاً یك فیش به این شكل است:

مبحث:          كتاب:           كد:

موضوع كلی: تألیف:      ناشر:      شماره فیش

موضوع فرعی1:   ترجمه:     صفحه:     نوع یادداشت:

موضوع فرعی2:   تاریخ نشر    جلد:      

مستقیم q        تلخیص q   ترجمه q    برداشت q

متن و نوشته:                   ادامه دارد q

                        ادامه ندارد q

این‌گونه فیش‌ها را می‌توانیم از فروشگاه‌های لوازم‌التحریر به صورت آماده، تهیه یا از برگه‌های ساده و یك اندازه كه خودمان فراهم می‌آوریم استفاده كنیم. چنانچه یكمأخذچند بار در فیش‌ها تكرار شود، می‌توان تنها نام منبع و شماره صفحه را از فیش دوم به بعد نوشت.

سه) چگونگی انجام فیش‌برداری

مرحله مطالعه منابع را در دو نوبت با مشخص كردن نكته‌ها و مطالبی كه می‌تواند در كار تحقیق استفاده شود، با دقت و حوصله به فیش منتقل می‌كنیم و خوانا می‌نویسیم، شاید پژوهشگران دیگر هم از فیش ما استفاده كنند كه این كار مخصوصاً در تحقیقات گروهی اهمیت بیشتری دارد.

چهار) ضرورت و اهمیت فیش‌برداری

علاوه بر آنكه مواد اولیه و طرح عینی پیكره تحقیق به وسیله فیش‌برداری حاصل می‌شود، خواص دیگری نیز دارد:

1. ساده‌ترین روش برای ثبت یافته‌ها و نكته‌های مهم است؛

2. منابع ومأخذهمیشه در دسترس نیستند، اما فیش‌ها هر كدام برداشتی از یكمأخذو در حكممأخذاست كه همیشه در اختیار پژوهنده است.این موضوع درباره آثار و متون كمیاب و نایاب اهمیت بیشتری می‌یابد؛

3. كتاب‌ها و منابع مطالعه، به خصوص اگر تعدادشان زیاد باشد، به دشواری قابل حمل و نقل است؛

4. فیش‌برداری به ما امكان می‌دهد در هر فرصتییافته‌های خود را ثبت كنیم.مثلاً هنگام مطالعه یك روزنامه یا مجله به نكته‌ای جالب برمی‌خوریم كه هر چند درباره موضوع تحقیق ما نیست؛ اما برای ما جالب است و ممكن است در آینده از آن استفاده شود.

5. فیش‌برداری تنها مخصوص كار تحقیق بر روی موضوعی معین نیست، بلكه روشی بسیار آسان است كه می‌توانیم به طور پیوسته اندوخته‌ها و یافته‌های علمی خود را بر آن ثبت و در آینده از آن استفاده كنیم.

6. فیش‌هایی كه روی اصول انجام شده، در حكم گنجینه‌های ارزشمند است كه دیگران هم می‌توانند از آن بهره بگیرند.

7. فیش‌برداری، تشكیل پرونده منظمی برای نكته‌های علمی، هنری و ادبیو غیره است كه با مطالعه آنها می‌توانیم به دامنه دانش خود بیفزاییم. هر فیش در حكم حافظه مكتوب و قابل جابه‌جایی انسان است كه هرگز خطا نمی‌كند و متن آن همیشه ثابت است.

8. فیش‌های منظم پژوهشگر، در حكم فهرست دقیقی از منابع ومأخذمطالعه در موضوعات گوناگون است.

پنج) طبقه‌بندی فیش‌ها

یعنی منظم و مرتب كردن مجموعه فیش‌های فراهم آمده درباره موضوع یا موضوعات گوناگون، به گونه‌ای كه مراجعه به آنها و استفاده از آنها به آسانی ممكن باشد. برای طبقه‌بندی فیش‌ها هم می‌توان از شماره‌ها و نشانه‌های رمزییا كد كمك گرفت و هم مانند طبقه‌بندی كتاب‌ها بنای كار را بر موضوع فیش‌ها قرار داد. با توجه به موضوع می‌توانیم موضوعات یكسان و مشابه را تفكیك و آنها را به دنبال هم قرار دهیم و در صورت لزوم، شماره‌گذاری و برگه‌های هر موضوع را در فیشدان یا فیشی، نگه‌داری ‌كنیم.

اگر فیش‌ها مربوط به موضوع كلی باشند، در طبقه‌بندی از موضوعات فرعی، استفاده و فیش مرتبط با هر فرع را تجمیع و شماره‌گذاری می‌كنیم. برای مثال، درباره موضوع نظامی و نظریه‌پردازان او:اندیشه و مشرب نظامی22 برگه، روزگار نظامی9 برگه، مخزن‌الاسرار ـ تصاویری شعری17 برگه، حكایت‌های مخزن‌الاسرار 31 برگه و تأثیرپذیری نظامی از پیشینیان 14برگه.

فیشدان: ظرف یا پوششی از جنس چرم یا پلاستیك یا مقوا و در اندازه‌ایاست كه فیش‌ها به راحتی در آن جا می‌گیرد. قسمتی از فیشدان باز است كه در آن موضوع كلی نوشته می‌شود.در كارهای دانش‌پژوهی می‌توان از پاكت‌نامه به عنوان فیشدان استفاده كرد.

شش) نتیجه فیش‌برداری

پژوهشگر نسبت به موضوع تحقیق خود، شناخت و اشراف، پیدا و در ضمن كار، حاصل، چكیده و زبده مطالعات خود را ثبت می‌كند و ثبت یافته‌ها خود به تثبیت نكته‌های مربوط به موضوع كلی در ذهن پژوهشگر می‌انجامد. در پایان، فیش‌برداری است كه پژوهشگر با شناخت خط و خطوط كار، قلم به دست می‌گیرد و به تحریر اولیه متن تحقیق می‌پردازد.

تحریر اولیه متن تحقیق

پژوهشگر پس از اتمام فیش‌برداریبا بازنگری فیش‌های طبقه‌بندی شده، آنها را بر اساس اهمیت و اولویت و نیز میزان پیوند هر كدام با موضوع اصلی و نهایتاً با در نظر داشتن طرح كلی تحقیق، كه در ذهن او جا گرفته، می‌چیند و آن‌گاه به نوشتن متن تحقیق می‌پردازد. گاهی برخی تصور می‌كنند تنها به مونتاژ و پیوند نیاز است؛در حالی كه تحریر متن، مقدمه و كلیه قسمت‌های تحقیق باید به قلم خود پژوهشگر انجام گیرد؛ چون به موضوع اشراف كامل پیدا كرده است.اگر چنین نباشد و پژوهنده‌ای پس از مطالعه منابع ومأخذو تعیین نكته‌ها و مطالب و فیش‌برداری،نسبت به موضوع آگاهی و شناخت كافی حاصل نكند، در تحقیق و مطالعه او جای شك و شبهه باقی است.

در واقع،متن فیش‌ها در حكم اسناد و دلایل و شواهد پژوهشگر در رد و اثبات فرضیات و نظراتی است كه ضمن تحقیق، فرد آنها را مطرح می‌سازد.بنابراین، باید نوشتن متن تحقیق را با قلم، اندیشه و شناخت خود آغاز كند و در سراسر تحقیق از فیش‌ها استفاده كند. البته ممكن است بعضی جملات كتاب یا مقاله، متن یك فیش مستقیم باشد كه این نكته اشكالی ندارد؛ مهم آن است كه به طور كلیمتن تحقیق به قلم پژوهشگر نوشته شود.

گاهی مشاهده می‌شود كه یافتن نقطه شروع متن برای برخی دانشجویان بسیار دشوار است. اگر با چنین مشكلی روبه‌رو شدید، خود را درگیر نقطه آغاز خاصینكنید و با توجه به یكی از موضوعات فرعی، قلم بزنید و پس از اینكه قلم جریان یافت، در مرحله‌ای مناسب می‌توانید نقطه آغازین را پیدا یا مطالب را جابه‌جا كنید. این فرصت را می‌توانیم در مرحله ششم یعنی بازخوانی و اصلاح تحریر اولیه، دنبال كنیم.

مشاهده شده در پایگاه پویش مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران