معمولاً پژوهش درباره موضوعات و مسائل مختلف، به سه شیوه صورت می‌گیرد:

مشاهده، تحقیق عمومی، تحقیق كتاب‌خانه‌ای یا پژوهش از راه مطالعه.

اول:مشاهده: مخصوص پژوهش و بررسی در مراكزی چون دانشگاه، كارخانه و مانند آنهاست كه در آن پژوهنده، محل و موارد تحقیق را مشاهده می‌كند.

دوم:روش تحقیق عمومی: این پژوهش به طریق مصاحبه و پرسش‌نامه(كه درادامه خواهد آمد)انجام می‌شود.

سوم:تحقیق كتاب‌خانه‌ای یا پژوهش از راه مطالعه: پژوهنده در این روش، جست‌وجو و پژوهش خود را از راه مطالعه مأخذو مراجع گوناگون انجام می‌دهد.این شیوه، بهترین، سودبخش‌ترین، مطمئن‌ترین و متداول‌ترین شیوه‌هاست.

روش تحقیق كتاب‌خانه‌ای

1. در همه یا بیشتر كتاب‌خانه‌های مهم، فهرست كتب، نشریات و رساله‌های موجود در آن كتاب‌خانه‌ها با ذكر مختصات، محتوا، موضوع و مؤلف هر یك، به صورت كتاب و جزوه، چاپ شده و در اختیار مراجعین است. بنابراین،مراجعه‌كننده باید فهرست‌نامه آن كتاب‌خانه را بگیرد و كتاب یا نشریه مورد نیاز خود را مطالعه كند.

2. از دیگر راه‌های استفاده از منابع، توجه به كتاب‌نامه یامأخذمتن مورد مطالعه است.

3. ارزش هر كتاب یا نوشته پژوهشی را باید بر اساس دقت نویسنده،تازگی مطالب، دامنه بحث و مطالب، اعتبار و شهرت نویسنده، متناسب بودن مطالعات كتاب با موضوع پژوهش و گزارش، معیارهای علمی كتاب نظیر آمار، ارقام، نمودار، داشتن فهرست‌های لازم مانند فهرست فصل‌ها، فهرست مندرجات (موضوع نامه)، فهرست مأخذ(كتاب‌نامه)، فهرست اعلام (نامنامه) و نظیر اینها بررسی كرد. (احمدی،1372، ص4 ـ3)

4. برگزیدن نسخه صحیح، دقیق و جدید.اگر كتابی نسخه قدیمی دارد باید نسخه جدید و چاپ انتقادی آن را انتخاب كنیم.

5. پس از گرفتن منابع، بلافاصله به فهرست مطالب و مندرجات مراجعه می‌كنیم و بدون اتلاف وقت به مطالعه بخش یا فصل مربوط می‌پردازیم. در ضمن بعضی كتاب‌ها،«اندیكس»؛یعنی فهرست موضوعی دارند كه با استفاده از آن می‌توان مطالب لازم را آسان‌تر پیدا كرد.

6. اگر موضوعی، چندمأخذو متن برای بررسی دارد، همه آنها را مطالعه و مطالب و نكات تكراری را حذف و بقیه را با رعایت اولویت، نظم و تسلسل منطقی و علمی، تنظیم و تلفیق می‌كنیم.

7. تشكیل یك بایگانی كوچك از موضوع مورد مطالعه، كه دربردارنده بهترین و جدیدترین منابع، مقالات و روزنامه‌ها باشد.

8. توجه به این نكات هنگام مطالعه سودمند است:

الف) مطالب مورد نظر را به دقت بررسی و تجزیه و تحلیل كنیم؛

ب) درباره نكات مهم، بیشتر مطالعه و تفحص كنیم؛

ج) درباره مطالبی كه تردید داریم، چند منبع را مقایسه كنیم؛

د) پیشنهادهای یرا كه هنگام مطالعه به ذهن می‌آید،یادداشت كنیم؛

ه‍) به قواعد و ضوابط تلخیص و یادداشت‌برداری پای‌بند باشیم.

مشاهده شده در پایگاه پویش مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران

فیش‌بردارییا یادداشت‌برداری، نكته‌ها و یافته‌های مربوط به موضوع تحقیق است كه روی برگه‌های نسبتاً كوچك و هم‌اندازه‌ می‌نویسند كه اصطلاحاً به آن فیش می‌گویند. این نكته‌ها ممكن است از منابع استخراج شود یا دریافت‌ها و كشف‌ها و نظرات و داوری‌های خود پژوهشگر باشد.

فیش‌برداری از مهم‌ترین مراحل تحقیق است؛ زیرا مواد اولیه كار تحقیق فراهم می‌شود و طرح ذهنی پژوهشگر در انجام تحقیق عینیت می‌یابد.فیش‌برداری در حكم فراهم آوردن مواد و مصالحی است كه باید با كمك آنها ساختمان بنا شود و طرح ذهنی، تحقق ‌یابد.

یك) تعریف فیش و مشخصات آن

فیش كلمه‌ای فرانسوی به معنای برگه‌های مقوایی نازك 5/12×5/7 سانتی‌متراست. هر فیش از سه قسمت تشكیل می‌شود كه عبارتند از:

1. عنوان یا موضوع فیش: این عنوان با خطوط برجسته‌ متفاوت با متن، نوشته می‌شود. موضوع هم بر دو قسم است: اصلی و فرعی. عنوان یا موضوع فیش بر بالای گوشه سمت راست فیش، نوشته می‌شود.

موضوع تحقیق: نظامی و نظریه‌پردازان او.

موضوعات فرعی:

1. شخصیت نظامی؛

2. روزگار نظامی؛

3. نظامی و سلاطین روزگار؛

4. تصاویر شعری در مخزن الاسرار و… .

موضوع اصلی: نظامی و نظریه‌پردازان او.

موضوع فرعی1: بررسی مخزن الاسرار.

موضوع فرعی2: تصاویر شعری.

موضوعات فرعی در ذهن پژوهشگر است یا اینكه هنگام مطالعه منابع ومأخذو پس از آغاز كردن فیش‌برداری، به خودی خود پیدا می‌شود. مثلاً وقتی به این نوشته برمی‌خوریم: «البته نظامی مشرب عرفانی دارد. به دریافت‌های دل بیش از استدلال‌های عقل توجه می‌كند و در شناساندن جلوه‌های مردانگی از عاطفه سرشار و عشق بیكرانه خود مدد می‌گیرد».

ادامه »

انواع فهرست‌ها
به طور كلی، فهرست‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1. فهرست‌های پیش از متن؛
2. فهرست‌های پس از متن.
مهم‌ترین و ضروری‌ترین انواع فهرست‌های پیش از متن، فهرست مطالب است. این فهرست چشم‌انداز كلییك اثر است. اگر كتاب را به باغ یا گلستانی تشبیه كنیم كه پر از گل و درخت و میوه است، فهرست مطالب، دریچه‌ای است كه از یك بلندی مشرف بر آن باغ، به نظاره آن می‌نشینیم. با این دریچه می‌توان تصویر كلی باغ و جای تقریبی هر درخت یا گلی را یافت، اما برای بوییدن هر گل یا چیدن هر میوه‌ای باید به درون باغ رفت. فهرست مطالب نیز نمای كلی و درون‌مایه یك كتاب را پیش چشم خواننده قرار می‌دهد و با كمك همین تابلو، خواننده می‌تواند به متن «بوستان كتاب»، مراجعه و نكته‌های مورد نظر را جست‌وجو كند.
فهرست مندرجات بر اساس تیترها و عنوان‌های موجود در متن و شماره صفحات و ترتیب قرار گرفتن آنها در متن اثر تنظیم می‌گردد. این یك تفاوت عمده فهرست مطالب پیش از متن با فهرست‌های پس از متن است. فهرست‌های بعد از متن، پس از متن می‌آید و نام عمومی آنها فهرست‌های راهنماست كه خود انواعی دارد از قبیل فهرست اعلام (اسم‌های خاص) فهرست منابع و مأخذ، فهرست آیات، احادیث، لغات و تركیبات، اصطلاحات، ضرب‌المثل‌ها، كشف الابیات (كه مخصوص متون منظم است) فهرست تصویرها، جدول‌ها، اطلس‌ها و مستندات و غیره كه هر یك از آنها به طریقی راهنمای خواننده و مراجعه‌كننده به متن اثر بوده و استفاده تحقیقی از اثر را آسان می‌سازند.
فهرست‌های راهنما تماماً بر اساس ترتیب الفبایی تنظیم می‌شوند كه این امر جست‌وجوی نكته‌ها یا متن آن را آسان می‌سازد.هر موردی كه در فهرست می‌آید، اعم از پیش از متن یا بعد از آن، صفحه یا صفحات مربوط به آن نیز درج می‌گردد.
در فهرست پیش از متن به كلیات اشاره می‌شود، اما در فهرست پس از متن به دنبال یافتن جزیی‌ترین نكات در متن تحقیق هستیم. كشف الآیات در پایان برخی قرآن‌ها، به پژوهشگر كمك می‌كند تا فقط با در اختیار داشتن یك كلمه از یك آیه، به سرعت آن آیه را در قرآن پیدا كند. فرض كنیم حكایتی از كتاب اسرار التوحید شنیده یا جایی خوانده‌اید، امامأخذآن را در كتاب اسرار التوحید نمی‌دانید در این صورت با مراجعه به فهرست اعلام یا فهرست تركیبات و یافتن آن كلمه در ترتیب الفبایی فهرست، شماره صفحه و جای دقیق آن را خواهید یافت. باید دانست تعداد این فهرست‌ها، بسته به ضرورت موضوع در آثار مختلف متغیر است.در كتابی فقط فهرست اعلام است، اما در دیگری فهرست آیات و احادیث و اصطلاحات و حتی واژگان نیز وجود دارد، اما فهرست منابع ومأخذدر پایان اثر ضروریاست كه بر اساس ترتیب الفبایی تنظیم می‌شود.

مشاهده شده در پایگاه پویش مرکز مدیریت حوزه های علمیه قم

شیوه بهره‌برداری صحیح از منابع و مأخذ

شیوه‌های استفاده عبارتند از:

1. مستقیم؛

2. غیر مستقیم.

شیوه اول: استفاده یا برداشت مستقیم

منظور آن است كه در مرحله فیش‌برداری وقتی از عین مطلب، نكته و جمله‌هایمنبعیاستفاده می‌كنیم، باید این نكات مراعات شود:

1. در نقل مطلب دقت كنیم كه هیچ‌گونه كاهش، افزایش یا تغییری در جمله‌ها و كلمات مطلب برداشت شده، صورت نگیرد؛

2. تمام مطالب منقول را در داخل نشانه نقل قول مستقیم،یعنی گیومه قرار دهیم و در پایان مطلب با گذاشتن یك نشانه مثلاً ستاره، عدد یا نشانه دیگر، خواننده را به حاشیه ارجاع دهیم تا در صورت لزوم بدان مراجعه كند؛

3. می‌توانیم چپ‌چین كنیم، بدون گیومه؛

4. در هر صورت بر اساس نشانه ارجاع پایان مطلب برداشت شده باید مشخصات دقیقمأخذآن را به این ترتیب ارائه كنیم:

نام و نام خانوادگی مؤلف (مصحح یا مترجم)، عنوان كاملمأخذ، مشخصات نشر، شامل: نام ناشر، شماره جلد، نوبت و سال چاپ و شماره صفحه یا صفحاتی كه مطلب از آنجا نقل شده است: دكتر عبدالحسین زرین‌كوب، سرّ نی، انتشارات علمی، جلد دوم، چاپ اول، 1366، صفحه 704.

شیوه دوم: استفاده غیر مستقیم

هیچ مطلب یا جمله‌ای را عیناً از رویمأخذمورد مطالعه برداشت نكنیم، اما اندیشه و درون‌مایه نوشته‌ ما مبتنی به آنمأخذباشد كه به چند صورت است:

1. خلاصه، فشرده یا گزیده‌ای از یك مطلب را نقل می‌كنیم؛

2. ظرف بیان را بنا به دلایلی عوض می‌كنیم، یعنی مطلب را به قلم خود بازنویسی می‌كنیم؛

3. در متن منقول دخل و تصرف می‌كنیم و كلمات و جملاتی را به دلایلی عرض می‌كنیم، اما بافت كلی مطلب بر اساس متن است؛

4. از مفهوم كتاب یا مقاله‌ای متأثر می‌شویم و اندیشه جاری در آن به اندیشه و دریافت‌های ما جهت می‌دهد، بدون آنكه هیچ‌گونه استفاده‌ای از متن آن كرده باشیم كه به آن برداشت كلی می‌گویند.

مشخصات مأخذمثل شیوه اول ولی با اضافات می‌آید؛ مثلاً برای مورد اول «نقل به تلخیص»اضافه می‌شود:

دكتر حسین خطیبی، فن نثر در ادب فارسی، انتشارات زوار، چاپ اول، 1366، ص252 ـ 251 (نقل به تلخیص)

 اما در مورد دوم: عبارت «نقل به مضمون» یا «نقل به معنا» و در مورد سوم عبارت «با اندكی تغییر و تصرف» یا «با تصرف و تغییر» و در مورد چهارم كافی است در ابتدا، انتها یا حاشیه و پای ورق این جمله را بیاوریم: در نوشتن این مقاله از كتاب … یا مقاله … استفاده كردم. آن‌گاه مشخصات مأخذرا ذكر كنیم.

ادامه »

     *  پژوهشگر واقعی هیچگاه نباید ساده انگارانه، شتابزده و بدون مطالعه اکتشافی دست به تهیه طرح بزند زیرا این امر به شدت از اعتبار علمی او می­کاهد؛ بنابراین با مطالعة اولیه، مشورت با صاحب نظران و سپس بررسی دقیق منابع اقدام به تهیه طرح­نامه نماید.

    *   در نگارش طرح نامه از پرداختن به مقدمات و افق­های دور در متن تحقیق دوری کرده و به اصل مطلب با فضاسازی مناسب و کوتاه بپردازد.

  *     محقق باید سوالات اصلی و فرعی را به خوبی طراحی کرده سپس به پاسخگویی دقیق آنها بپردازد.

  *     منبع شناسی دقیق، مستند و متّقن از ضروریات انجام تحقیق است و بیش از نیمی از کار تحقیقی است و انجام پژوهش را تسهیل می­کند. مراجعه به منابع و مطالعة اکتشافی برای تهیه طرح نامة تحقیق از اصول اولیه پژوهشی است.

*      باید دانست که در عصر فن­آوری و ارتباطات قرار داریم و اساساً محتوای هیچ تحقیق و نوشته­ای بر کسی پوشیده نمی­ماند؛ بنابراین در برداشت مطالب یا استفاده از هندسة تحقیقی دیگران باید کاملاً شفاف باشیم. چه بسا بعدها با ادعای نویسندگان مواجه خواهیم شد. پژوهشگر باید امانت­داری لازم را مراعات کرده و مستندسازی نماید، در غیر این صورت هرگونه مسئولیت­های آتی و پاسخگویی اخلاقی و قانونی، متوجه او خواهد بود.

*       توجه داشته باشیم که بدون تحقیق و تفحص، نام کتاب، مقاله یا پایان نامه­ای را در منبع تحقیق (طرح نامه) درج کردن و در آینده آگاهی یافتن از اینکه اساساً در آن اثر مطلبی در راستای موضوع تحقیق وجود نداشته، صداقت طراح را مورد خدشه قرار خواهد داد.

*        پژوهشگران تنها به یافته­ها و دستاوردهای دیگران بسنده نکنند، بلکه با بازنگری و مهندسی فکری جدید، در پی طرحی نو و به دست آوردن یافته­های نوین باشند و به خلق ایده­ای جدید روی آورند.

*      بدون مطالعه اکتشافی و فهم و پیچیدگی­های موضوع و جوانب آن در طرح نویسی تنها به عبارت پردازی و لفاظی تهی از محتوا بسنده نشود.

*       پی­جویی کردن عناوین مرتبط با تحقیق در منابع مختلف اعم از سایت­ها و کتابخانه ملی برای منبع یابی در سه حیطه مقالات، پایان نامه­ها و کتاب­ها در منبع شناسی حائز اهمیت است و باید دقیقاً در منبع شناسی این سه حیطه از هم تفکیک و منابع آن ذکر گردد.

*        توصیه می­شود به منابع مستقیم و مربوط به مسئله­ی پژوهش با همان عنوان مراجعه شود و از آوردن کتاب­های عام و کلی پرهیز گردد؛ مانند ذکر «المیزان»، «وسائل الشیعه» یا هر کتاب مرجع دیگر؛ اگر هم به کتاب­های مرجع، رجوع مستقیم می­شود قسمت یا فصل مورد نظر که در ارتباط با موضوع است ذکر گردد.

*       محقق باید از ابتدا بداند به دنبال حل چه مشکل یا مسئله­ای است و دیگران چه تلاشی در رابطه با موضوع داشته اند، آیا تحقیق او جدید است و نگاه تازه ای به موضوع دارد؟ در پایان بررسی کند که آیا به سئوالات یا اهداف از پیش تعیین شده دست یافته است؟ اگر دست یافته چه مطالبی هستند و آنها را در نتیجه­گیری  بیان نماید.

*        چنانچه با تسامح و کوتاهی پژوهشی، طرح یا نوشته­ای آماده و ارایه گردد، در حقیقت اولین خدشه علمی متوجه خود پژوهشگر و اساتید راهنما خواهد شد.

*       رعایت شاخصه­های یک اثر فاخر:

     متفاوت بودن از آثار دیگران ( نویسنده باید بداند کار تحقیقی او چه زاویه ای را در نظر گرفته که متفاوت از دیگر آثار است و این را در ضرورت انجام تحقیق بنویسد.)
     نوآورانه و پژوهشگرانه بودن همراه با تحلیل و تبیین؛
     باز نمودن زوایا و افق­های جدید در تحقیق؛
تکراری نبودن و آغاز نمودن از نقطه­ای که دیگران به انجام رسانده­اند.

 مشاهده شده در پایگاه پویش مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران قم

.