مراحل مهم پژوهش

1. مسئله‌یابی، فرضیه و طرح تحقیق

ابتدا انسان دغدغه حل مشكل و مسئله‌ای را در ذهن می‌پروراند و تصمیم می‌گیرد كه در پی كشف این مجهول باشد. در واقع، انسان از مجهول به معلوم می‌رسد و این سؤال‌ها و مجهولات مبنای هر فرضیه علمی را تشكیل می‌دهند. پس از طرح مجهول و تشكیل فرضیه، برای بررسی و اثبات آن باید طرح تحقیق ریخته شود. طرح تحقیق، قانون كار محقق است و هدف، محدوده كار، رئوس مباحث، ابزارها و روش تحقیق و منابع را روشن می‌سازد و مانع از پراكنده‌كاری و اتلاف وقت و نیرو می‌گردد.

2. انتخاب روش تحقیق

نویسنده مقاله تحقیقی به تناسب رشته و موضوع مورد بررسی، روش خاصی را در امر تحقیق انتخاب می‌كند. در عین حال، از برخی قواعد و روش‌های عمومی نیز استفاده می‌كند كه تقریباً در تمام مقاله‌های تحقیقی، مشترك است. روش تحقیق به دو نوع میدانی و كتابخانه‌ای تقسیم می‌شود.

3. گردآوری مواد پژوهش و منابع تحقیق

پس از عبور از دو مرحله اولیه، محقق به معلومات خویش مراجعه می‌كند و از میان دانش و محفوظات خود، آنچه را با فرضیه و مجهول وی ارتباطی دارند، برمی‌گزیند، مرتب می‌كند و مقدمات استدلال خود را تشكیل می‌دهد. در اینجا نوع و میزان معلومات، مؤثر است. همچنین تسلط او بر ابزار و تكنولوژی روز در استفاده بهتر از منابع مكتوب و فضاهای مجازی اهمیت دارد.

این مرحله با كتاب‌شناسی آغاز می‌شود. سپس در حوزه مقالات به تفحص می‌نشیند و از پایان‌نامه‌ها نیز غافل نمی‌ماند. باید توجه داشت كه در به كارگیری منابع، اصالت با اعتبار منابع است، نه تعدد آنها. همچنین فهرست منابع و مآخذ، نشان‌دهنده اعتبار علمی نوشته و بیانگر اشراف نویسنده بر منابع است. محقق باید تلاش كند از منابع قدیمی و جدیدترین تحقیقات، به درستی استفاده كند.

ادامه »

انواع تحقیق

تحقیق از جنبه‌های گوناگون به انواعی تقسیم می­شود:

1. بنیادی و کاربردی

«تحقیق بنیادی» تحقیقی است که با موضوع‌های زیربنایی در ارتباط است. ولی «تحقیق‌های کاربردی»، از جمله تحقیق‌هایی هستند که در پاسخ به مسائل عصری به انجام می‌رسد و نتایج آن برای اصلاح امور به کار می‌رود. برای نمونه، ناسخ و منسوخ و ظاهر و باطن و اعجاز قرآن، تحقیقی بنیادی است. اما نوگرایی، تحجرگرایی و پاسخ به شبهه‌ها و مسائل مستحدثه فرهنگی معاصر، کاربردی‌اند.

2. میدانی و اسنادی(کتابخانه‌ای)

تحقیق میدانی تحقیقی است که بر روی پدیده­های عینی محسوس و قابل اندازه­گیری صورت می­گیرد. به طور کلی، هر مطالعه علمی بزرگ یا کوچکی که روابط را به طور نظام یافته دنبال می­کند و فرضیه‌ها را می‌آزماید و نیز در شرایط زندگی واقعی مانند: جوامع محلی، مدارس، کارخانه‌ها، سازمان‌ها و مؤسسه‌ها که اجرا می‌شود، از انواع مطالعه میدانی است. در تحقیقات میدانی، محقق از سه روش «مشاهده»، «مصاحبه» و «پرسشنامه» برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز خود بهره می­برد.

در تحقیق اسنادی، اطلاعات لازم در مورد ریز موضوع‌های تحقیق، از طریق مطالعه کتاب‌ها، مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها و دیگر آثار مکتوب که به طور معمول در کتابخانه‌های عمومی یا تخصصی موجود است و نیز با اندیشه‌ورزی و تدبر بر روی اطلاعات، به دست می‌آید. بر این اساس، پژوهشگر نخست باید نوعی کتاب شناسی متناسب با پژوهش خود را فراهم آورد. منبع شناسی، محقق را آگاه می‌سازد که از هر منبع در چه موضوعی و به چه اندازه­ای باید استفاده کند.

ادامه »

ویژگی‌های یك نوشته خوب

موارد زیر از امتیازات و صفات شایسته یك نوشته خوب است:

الف. سادگی و كوتاهی جملات:

جملات باید كوتاه و زنده باشند. جملات طولانی و خسته‌كننده حتی پیام‌رسانی را نارسا و نامفهوم می‌سازد. به كارگیری واژگان مبهم، پیچیده و سنگین و اصطلاحات نامأنوس، ملال‌آور و خسته‌كننده است. برعكس، جملات كوتاه و ساده بر غنا و جاذبه اثر می‌افزاید و خیلی سریع، مفاهیم را به خواننده منتقل می‌كند. فاصله بسیار بین فاعل و فعل و نهاد و گزاره و پر كردن سطور از جملات و مطالب پراكنده و جملات معترضه، خواننده را حیران و سردرگم می‌كند و وقتی به انتهای جمله می‌رسد، مفاهیم اولیه را از یاد می‌برد.

ب. درست‌نویسی:

شناخت قواعد جمله‌سازی و تركیب كلمات باعث قوام‌بخشی و ارزشمندی نوشته است. نویسنده باید مواردی چون نهاد و گزاره، حرف ربط، تناسب فعل و فاعل، ضمیر، اشارات، جملات شرطی و استفهامی و خبری، تركیب‌ها و اضافات و زمان و دیگر موارد را بشناسد؛ چون نبود هر یك از آنها یا استفاده نابجای از آنها، به همان اندازه جمله را مشوش و نارسا می‌سازد. علایم نگارشی مانند تابلوهای راهنمایی و رانندگی یا حركات چهره یك سخنران است كه نبود هر یك از آنها یا نصب و استفاده غلط از آنها حادثه‌ساز است. در مقابل، استفاده درست از آنها به آدمی در پیمودن درست مسیر راه، ارائه مطالب یا خلق یك اثر خوب كمك می‌كند. كاربرد علایمی مانند نقطه، ویرگول، علامت سؤال، نقل قول، دونقطه، گیومه، پرانتز و مانند آن، نوشته‌ها را زیبا و رسا می‌سازد. (محدثی، 1373، ص93 ـ 92 با تصرف)

ادامه »

اولین گام تحقیق مسأله یابی است. محقق می­بایست در ابتدا تفاوت موضوع و مسئله را مد نظر داشته باشد و با توجه به جزئی­تر بودن مسأله از موضوع، منابع و روش­های کشف آن را نیز بداند. بر او لازم است مساله پژوهشی خود را با توجه به منابع کشف مساله (كتب، پايان­نامه­ها، مراكز علمي-پژوهشي، سايت­هاي تحقيقاتي، تجربيات شخصي، مراكز پاسخگويي به شبهات، محيط زندگي، مجلات و…) انتخاب نماید. او با در نظر داشتن هدف تحقیق خود، میزان ضرورت تحقیق و پیشینه آن را بررسی کرده، با تعیین کردن شیوه تحقیق، منابع و مآخذ مرتبط را استخراج نماید.

گام بعدی تدوین طرح تحقیق می­باشد. در طرح تحقیق می­بایست ابعاد و عناصر طرح مورد دقت قرار گیرد. مواردی چون بیان مساله، ضرورت، هدف، سوالات اصلی و فرعی، پیشینه، روش تحقیق، ساختار تحقیق، بخش ها و فصول، طبق ضوابط مركز مديريت، در طرح تحقیق باید مراعات گردند. مطالعه تحقيقات پاياني موجود در كتابخانه مدارس جهت تهیه طرحنامه­های تفصيلي و اجمالي، روش مناسبی می­باشد.

مرحله بعد مطالعه و جمع آوری اطلاعات می­باشد. محقق با جستجو در منابع تحقیق خود به استخراج، ثبت و ضبط اطلاعات شناسایی شده پرداخته و ضمن فیش برداری و خلاصه نویسی، مآخذ مرتبط را مورد کنکاش قرار می­دهد. بازديد از كتابخانه­ها، مشورت با کتابداران با تجربه، جستجوي اينترنتي در پايگاه­هاي پژوهشي و استفاده از نرم افزارها، ابزارهای مطلوبی برای کسب اطلاعات می­باشند.

اطلاعات جمع آوری شده می­بایست ساماندهی و طبقه بندی گردند تا دسترسی به آنها به سهولت انجام پذیرد و باعث صرفه جویی در وقت گردد. فیش برداری، خلاصه نویسی و اقتباس، از جمله روش­های دسته­بندی و تجمیع اطلاعات می­باشند. استفاده از نرم افزارهای فیش نگار پیشنهاد مناسبی می­باشد.

نتیجه­ گیری، استنتاج يا استدلال و یافتن پاسخ سوالات مطروحه، مراحل پایانی تحقیق می­باشد که باعث به ثمر رسیدن تحقیق می­شوند.

البته یکی از مهمترین اصول تحقیق، رعایت صداقت و امانت داری می­باشد. متخلق بودن به اخلاق پژوهشی می­بایست سرلوحه امور باشد. «كونوا دعاة الناس بغير السنتكم».

ادامه »

خواندن نه تنها بهترین و مهم‌ترین راه كسب دانش، بلكه مؤثرترین و سودمندترین راه مهارت یافتن در نگارش و نویسندگی است. برترین و مطمئن‌ترین شیوه پژوهش نیز خواندن كتاب، رساله، مجله، و هر نوشته دیگر است. مسلماً نكته‌ها و بخش‌های ویژه‌ای از هر نوشته، برای ما اهمیت و ارزش خاصی دارد كه باید حفظ شود. بدین منظور، بهترین راه، تلخیص یا چكیده‌نگاری است؛ یعنی خلاصه و چكیده مطلبی را نوشتن. تلخیص، علاوه بر آنكه قدرت نویسندگی را فزونی می‌بخشد و ما را در نوشتن درست و روان، توانا می‌سازد، در كار و زندگی و رسیدن به هدف اصلی مطالعه نیز همه طبقات را یاری می‌دهد. دانشمند یا پژوهشگری كه به كار پی‌جویی و تألیف می‌پردازد، در كار خود به چكیده‌ای از افكار و آرای دانشمندان و اندیشمندان دیگر نیاز دارد. همان‌طور كه یك استاد یا معلم نیز برای تدریس مطالب درس و علمی خود از یك كتاب مفصل باید به خلاصه‌نویسی روی آورد، دانشجو و طلبه نیز برای فهم و حفظ بیشتر مطالب درسی، چكیده‌نگاری می‌كند.

هنگام خواندن، علاوه بر حاشیه‌نویسی و علامت‌گذاری كتاب، نكاتی از نظر نویسنده دارای اهمیت خاصی هستند كه باید جداگانه و خلاصه‌وار نوشته شوند. این مطالب، قسمت‌های اصلی فكر نویسنده را تشكیل می‌دهند و گاهی هم مطالبی هستند كه هرچند قسمت اصلی فكر نویسنده نیستند، می‌توانند در راستای تبیین و تحلیل بهتر، یاری‌گر محقق باشند. بهتر است در خلاصه‌نویسی به یك‌دستی و وحدت قلم توجه داشته باشیم. در ابتدای خلاصه‌نویسی باید نام متن اصلی و مشخصات كتاب‌شناسی را در نظر بگیریم و بكوشیم كه خلاصه متنی ما آیینه‌ای صادق از منبع باشد. در پیام‌ها و محتوای اصلی متن تصرف نكنیم و ساختار بحث اصلی را حفظ كنیم. توضیحات اضافی خود را نیز درون كمانك یا قلاب قرار دهیم.

البته خلاصه‌نویسی انواعی دارد. خلاصه‌نویسی ممكن است آزاد و برای خود نویسنده نوشته شود و ممكن است تفصیلی باشد كه برای دیگران نوشته می‌شود تا مفاهیم كتاب‌های حجیم و مفصل برای دیگران راحت‌تر شود. گاهی خلاصه، تنها در جهت معرفی كتاب یا معرفی فهرست و موضوعات كتاب است. در مقابل، تلخیص علمی برای ارائه خلاصه نتایج و مقاصد نویسنده است كه برای استخراج پیام، اصول و قواعد و مفاهیم خاص انجام می‌شود. زمانی هم تلخیص، نموداری است كه برای ارائه محتوای كتاب به صورت نمودار یا ترسیم درخت حافظه انجام می‌شود.

ضرورت بهره‌گیری از روش خلاصه‌نویسی

خلاصه‌نویسی با دو هدف صرف‌جویی در وقت و درك بهتر پیام اصلی نوشته انجام می‌شود. بنابراین، باید جوهر مطالب نوشته شده را استخراج كند. خلاصه‌نویسی، نوعی مهارت نگارشی محسوب می‌شود و آشنایی با آن در كارهای قلمی و پژوهشی و گزارش‌نویسی، مفید و كارساز است. با توجه به محدودیت فرصت و زمان و نیز فراوانی آثار و نوشته‌ها، «چكیده‌نویسی» ضرورت پیدا می‌كند. گاهی از مطالب برای خودمان خلاصه‌برداری می‌كنیم و گاهی برای دیگران. از آثاری كه تلخیص می‌شوند، با عناوینی چون خلاصه، وجیزه، منتخب، گلچین، گزیده، مختار، مهذّب، چكیده و تلخیص و مانند آن یاد می‌شود كه خود مؤلف یا دیگری انجام می‌دهد. این كار یكی از گام‌های مثبتی است كه می‌تواند نسل كم‌حوصله امروز را هم با فرهنگ و ادب گذشته مرتبط سازد و هم بهره اخلاقی و معارفی كتاب‌های خوب، ولی مفصل را كه امروزه در دسترس نیست، به خوانندگان برساند. ما همیشه نمی‌توانیم همه كتاب‌ها را به همراه داشته باشیم. همیشه هم مجال شرح و بسط مطالب برای دیگران وجود ندارد. پس باید به هنر «خلاصه‌نویسی» مجهز بود تا از زمان و نیز امكانات چاپ و تكثیر و یادداشت، بیشترین استفاده را برد. گاهی نیاز می‌شود كه از یك سخنرانی یا كتاب و مقاله، خلاصه‌ای تهیه یا گزارش فشرده از یك حادثه یا صورت جلسه‌ای از یك نشست آماده شود. گاهی در دوره‌های آموزشی و در كلاس‌ها لازم است از مطالب خلاصه‌برداری شود یا در متون آموزشی، خلاصه‌ای از هر بخش یا بحث در پایان آورده شود. گاهی هم برای شركت در رقابتی لازم است كتاب یا مقاله‌ای، خلاصه‌نویسی شود. برای تهیه جزواتی فشرده و كم‌حجم برای امتحان از برخی متون هم به چكیده‌نویسی نیاز است. گاهی هم به صورت شفاهی، لازم است گزارشی كوتاه و توضیحی خلاصه درباره موضوعی داشته باشیم. مجموع این‌گونه نیازها ایجاب می‌كند با روش خلاصه‌نویسی آشنا شویم.

ادامه »